Kontrola głowy u niemowląt

Kontrola głowy u niemowląt

Umiejętność kontroli głowy w przestrzeni jest kluczową zdolnością, warunkującą w ogóle możliwość osiągania kolejnych stopni rozwoju motorycznego. Wbrew pozorom, umiejętność ta nie ogranicza się tylko do podnoszenia i utrzymywania głowy powyżej podłoża podczas leżenia na brzuchu. Zdolność do skontrolowania głowy w przestrzeni stanowi bardzo istotny wyznacznik jakości rozwoju obręczy barkowej, siły mięśniowej mięśni brzucha oraz mięśni pośladkowych. Jeżeli maleńkie dziecko z jakichkolwiek względów nie potrafi utrzymać swojej głowy powyżej podłoża podczas leżenia na brzuszku, wtedy kiedy powinno to być wymagane, będzie to zawsze stanowiło sygnał dla specjalisty do podjęcia odpowiedniej interwencji diagnostycznej i terapeutycznej.

Zatem kiedy dziecko powinno efektywnie utrzymywać głowę w górze, w jaki sposób możemy ocenić jakość dźwigania głowy przez malucha oraz co ma wspólnego utrzymywanie główki nad podłożem z rozwojem obręczy barkowej i siły mięśni brzucha? Po odpowiedzi na te, oraz na wiele innych pytań dotyczących tej kluczowej umiejętności rozwojowej zapraszam do lektury poniższego artykułu.

Jak noworodek powinien trzymać główkę?

Jak poznać, że dziecko ma dobrą kontrolę głowy? Sama nazwa czynności, definiująca opisywaną w tym tekście zdolność ruchową może być, w szczególności dla rodziców małego dziecka, niezwykle myląca i przysłaniająca faktyczny, złożony obraz tej umiejętności. Słysząc o zdolności do podnoszenia lub utrzymywania głowy przez małe dziecko, zapewne większość z nas, wyobraża sobie malucha dźwigającego głowę znad podłoża, żeby przyjrzeć się, na przykład, znajdującej się naprzeciwko niego zabawce. Sam ruch wykonywany w tym momencie przez dziecko, można by opisać jako odgięcie się głowy ku tyłowi, które to możliwe jest, za pomocą ruchu wykonanego na poziomie odcinka szyjnego kręgosłupa. Faktem jest, że bez opisanego wyżej odgięcia głowy dziecko nie byłoby w stanie utrzymać jej efektywnie w przestrzeni, natomiast jest to zaledwie wycinek złożonej czynności ruchowej, która musi zostać wykonana przez małe dziecko, żeby efektywnie utrzymać głowę w górze. 

Zdolność efektywnego utrzymywania głowy w górze w pozycji pronacyjnej (czyli w pozycji leżenia na brzuchu) zaczyna kształtować się u małego dziecka pomiędzy drugim a czwartym miesiącem jego życia. Jest to ściśle związane ze zmieniającym się ułożeniem obręczy barkowej i zmianą położenia środka ciężkości w pozycji leżenia na brzuchu. A zatem od początku.
Przez pierwsze tygodnie życia dziecka jego ciało znajduje się pod bardzo silnym wpływem odruchów noworodkowych, między innymi: tonicznego odruchu błędnikowego (w skrócie TOB). Działanie TOB’a sprawia, że noworodek położony na brzuchu układa się w charakterystycznej pozycji zgięciowej (embrionalnej) z podwiniętymi rączkami i nóżkami, co w zasadzie uniemożliwia mu uniesienie dociśniętej do podłoża głowy. Na tym etapie życia dziecko, podczas leżenia na brzuchu, jest w stanie jedynie przesuwać główkę po podłożu aby naprzemiennie kłaść ją na prawym lub lewym policzku. Idąc dalej, niepożądanym zjawiskiem jest nieadekwatne do wieku zadzieranie główki ku tyłowi przez malucha, jeżeli ten nie ukończył nawet pierwszego miesiąca życia. Świadczyć to może o zbyt wysokiej aktywności mięśni prostujących plecy (prostowniki grzbietu) i w konsekwencji może stanowić czynnik zaburzający umiejętność efektywnego unoszenia głowy na późniejszych etapach życia dziecka, utrudniając prawidłowy rozwój ruchowy na poziomie obręczy barkowej.

Co mają zatem wspólnego łopatki, ramiona i barki z prawidłowym unoszeniem głowy małego dziecka?

Wpływ tonicznego odruchu błędnikowego na ciało maleńkiego dziecka podczas leżenia na brzuchu wymusza na dziecku obranie odpowiedniej strategii, aby było ono w stanie podnosić swoją głowę coraz wyżej i wyżej. Najlepszym wyjściem dla małego dziecka jest odepchnięcie się od podłoża za pomocą przedramion tak, aby przesunąć swój środek ciężkości ku tyłowi i umożliwić uniesienie nie tylko głowy, ale również górnej części klatki piersiowej, co znacznie ułatwia dłuższe utrzymanie główki nad podłożem jak i operowanie nią w przestrzeni. Take zaktywizowanie rąk i włączenie ich do podporu podczas unoszenia głowy jest ściśle związane z umiejętnością do przemieszczenia łopatki po tylnej stronie klatki piersiowej. Takie przesuwanie się łopatki, fachowo nazywane ślizgiem, jest możliwe w miarę dojrzewania układu ruchowego i pojawia się mniej więcej w okolicy drugiego miesiąca życia. Dla tego też, wcześniejsze próby podnoszenia główki przez dziecko, a i owszem – są pewnego rodzaju wyznacznikiem siły mięśniowej poszczególnej partii mięśni, natomiast nie stanowią wartości funkcjonalnej – nie umożliwiają dziecku aktywnego poznawania świata, podczas leżenia na brzuchu.

W związku z tym, że podczas aktywnego podnoszenia głowy, przy udziale obręczy barkowej, środek ciężkości dziecka przesuwa się ku tyłowi – przód jego miednicy (spojenie łonowe) musi zostać delikatnie ustabilizowany i dociśnięty do podłoża. Aby ustabilizować obręcz miedniczą w taki sposób, dziecko powinno zaangażować odpowiednie mięśnie stabilizujące miednicę oraz tułów, czyli mięśnie brzucha i mięśnie pośladkowe. Ustabilizowana, delikatnie dociśnięta do podłoża miednica stanowi świetną podstawę dla ruchów zachodzących na wyższych partiach ciała, czyli obręczy barkowej i szyi. Dzięki takiemu wsparciu, dziecku znacznie łatwiej jest odepchnąć się przedramionami od podłoża, wyprostować się w odcinku szyjnym kręgosłupa i podnieść głowę, aby zaobserwować leżącą przed nim zabawkę. W związku z powyższym, rodzic małego dziecka bardzo często w trakcie wizyty u fizjoterapeuty może dowiedzieć się, że nieprawidłowości związane z unoszeniem głowy przez jego pociechę mogą mieć przyczynę tak odległą jak niedostateczna aktywność mięśni brzucha i mięśni pośladkowych.

Noworodek nie kontroluje główki – jakie są tego przyczyny?

Co może zatem stanowić przyczynę tego, że dziecko nie jest w stanie podnieść głowy w pozycji leżenia na brzuchu i zacząć efektywnie obserwować znajdujące się przed nim otoczenie?

Poza konkretnymi zaburzeniami rozwoju związanymi z nieprawidłowościami rozwojowymi, niepełnosprawnością czy też ograniczeniami w strukturze narządu ruchu, czynniki zaburzające rozwój kontroli głowy niemowlęcia mogą mieć znacznie subtelniejszą i trudniejszą do zlokalizowania naturę.

Jak już zostało to opisane w poprzedniej części tekstu, rozwój kontroli głowy jest ściśle związany z rozwojem obręczy barkowej i mięśni stabilizujących tułów. Jeżeli niemowlę przez pierwsze trzy miesiące swojego życia nie rozwija chociaż częściowo umiejętności kontroli głowy, lub kiedy robi to asymetrycznie – należy zwrócić uwagę na na to, w jaki sposób układa ono swoje ramiona i przedramiona podczas podporu. Istotnym czynnikiem diagnostycznym podczas obserwacji dziecka w pozycji leżenia na brzuchu jest ułożenie główki. Wyraźnie odgięta ku tyłowi głowa, sprawiająca wrażenie nienaturalnie zadartej, również powinna stanowić niepokojący sygnał – tak specyficzny sposób budowania kontroli głowy może wynikać z niedostatecznej aktywności mięśni tułowia i braku odpowiedniej stabilizacji na poziomie miednicy dziecka.

Bardzo często przyczyną niedostatecznej kontroli głowy u dziecka może być również brak doświadczeń związanych z przebywaniem w pozycji leżenia na brzuchu. Ułożenie pronacyjne jest dla małego dziecka bardzo dużym wyzwaniem, w szczególności na najwcześniejszych etapach życia. Sytuacja, w której twarz dziecka jest zwrócona do podłoża a głowa (stanowiąca znaczną część masy ciała,) aby mogła cokolwiek zaobserwować musi się poderwać – dla niektórych dzieci jest wysoce niekomfortowa, co jest oznajmiane poprzez gwałtowny płacz. Dziecko, które reaguje niechętnie na układanie w pozycji pronacyjnej, siłą rzeczy może leżeć na brzuszku znacznie rzadziej, co skutkuje brakiem niezbędnego obycia z tą pozycją.

Dziecko, które nie będzie z czasem rozwijało umiejętności unoszenia głowy, wodzenia nią na boki i w górę, nie będzie w stanie osiągać kolejnych umiejętności ruchowych. Głównym zadaniem rozwoju neuromotorycznego jest nauczenia ciała dziecka radzenia sobie z siłą grawitacji – przeciwstawiania się jej i wykonywania jakiejś zamierzonej aktywności ruchowej. Bez umiejętności przeciwstawienia głowy sile ciążenia, małe dziecko nie będzie mogło dalej rozwijać umiejętności antygrawitacyjnych takich jak wysoki podpór, pozycja czworacza, pozycja siedząca a w końcu pozycja spionizowana.

Cokolwiek będzie stanowiło przeszkodę dla małego dziecka w kwestii nauki kontroli głowy, zawsze powinno to być konsultowane w towarzystwie lekarza odpowiedniej specjalizacji oraz fizjoterapeuty specjalizującego się w obszarze wspomagania rozwoju małego dziecka.

W jaki sposób bada się zdolności dziecka do kontrolowania głowy w przestrzeni.

Co to jest próba trakcyjna?

Podczas badania u lekarza lub fizjoterapeuty kluczowe znaczenie będzie miała obserwacja dziecka. Najwięcej informacji specjalista będzie mógł zebrać oczywiście przyglądając się niemowlęciu, podczas gdy przebywa ono w pozycji leżenia na brzuchu i próbuje przeciwstawić się sile ciążenia. Czasami dziecko wspomagane jest ruchem rąk specjalisty w taki sposób, aby mógł on zauważyć na którym poziomie i dlaczego dziecko nie wykorzystuje odpowiednich mechanizmów do pracy przeciwko sile grawitacji.

Niezwykle istotnym jest również zbadanie dziecka pod kątem globalnej aktywności mięśni, dlatego też dla specjalisty każda pozycja w której dziecko przebywa będzie niosła ze sobą odpowiednią wartość diagnostyczną. Nawet aktywność prezentowana przez niemowlę podczas leżenia na plecach będzie niezwykle istotna, ponieważ to tam można bardzo efektywnie ocenić zaangażowanie do pracy zespołu mięśni brzucha. W niektórych przypadkach lekarz lub fizjoterapeuta decydują się na chwilowe ułożenie dziecka w pozycji siedzącej (pomimo faktu, że dziecko samo nie jest jeszcze w stanie jej osiągnąć, ze względu na wiek), zawsze jest to wykonywane w odpowiedni sposób, tak aby zadbać o kręgosłup dziecka i stanowi niezwykle cenną informację na temat tego, w jaki sposób dziecko kontroluje główkę w pozycji wysokiej.
Jednym z podstawowych badań oceniających aktywność mięśniową dziecka jest tak zwana próba trakcyjna. Polega ona na delikatnym pociągnięciu leżącego na plecach niemowlęcia za obydwie rączki tak, aby zachęcić je do oderwania głowy i tułowia znad podłoża. Badanie to ma na celu ocenić poziom aktywności mięśni brzucha, obręczy barkowej i szyi, samo w sobie nie stanowi o tym, czy dziecko posiada umiejętność podnoszenia głowy w pozycji leżenia na brzuchu.

Zarówno próba trakcyjna jak i każde inne badania kontroli głowy i globalnego napięcia mięśniowego małego dziecka wymaga specjalistycznej wiedzy i umiejętności, zatem powinno być wykonywane tylko i wyłącznie przez osobę odpowiednio do tego wykwalifikowaną.

Kiedy pomoc specjalisty i do kogo się zgłosić?

Kiedy zatem niedostateczna umiejętność podnoszenia głowy powinna być powodem do niepokoju?
Mając na uwadze to, jak złożoną czynnością dla niemowlęcia jest skontrolowanie głowy w pozycji pronacyjnej, należy mieć na uwadze to, że przez pierwsze dwa miesiące życia dziecko ma prawo nie robić tego w ogóle lub robić to niedoskonale. Z pewnością natomiast jeżeli niemowlę po ukończonym drugim miesiącu życia nie prezentuje żadnej chęci do chociaż częściowego unoszenia głowy w pozycji leżenia na brzuchu, należy bezzwłocznie skonsultować się z lekarzem pediatrą lub neurologiem dziecięcym i fizjoterapeutą, zajmującym się wspomaganiem rozwoju niemowląt.

Ćwiczenia na prawidłowe kontrolowanie główki

Najlepszą formą profilaktyki zaburzeń kontroli głowy małego dziecka jest odpowiednie częste układanie go w pozycji leżenia na brzuchu. Małe dziecko, uczące się dopiero granic swojego ciała, ćwiczyć kontrolę głowy powinno na relatywnie twardym podłożu, które zapewni mu odpowiednio, stabilne oparcie. Warto zapewnić maluchowi motywację do tego, żeby zaczął obserwować otaczający go świat, poprzez ułożenie przed nim jego ulubionej zabawki lub położenie się samemu i zabawianie go, aby ułatwić te niezwykle wymagającą na początku naszego życia, aktywność ruchową.

Podsumowanie

Umiejętność podnoszenia i kontrolowania głowy w pozycji leżenia na brzuchu to bez wątpienia jedna z najważniejszych aktywność motorycznych, którą niemowlę musi opanować na początku swojej przygody z rozwojem ruchowym.

Odpowiednie dźwiganie głowy znad podłoża nigdy nie jest zależne tylko i wyłącznie od ruchu zachodzącego w odcinku szyjnym kręgosłupa. Aby efektywnie podnieść głowę dziecko musi zapracować odpowiednio zarówno swoimi rękoma, jak i zaktywizować dostatecznie mięśnie brzucha oraz mięśnie pośladkowe tak, aby ustabilizować miednicę.

W przypadku zaburzeń związanych z umiejętnością kontrolowania głowy w przestrzeni, lub brakiem pojawiania się chociaż cząstkowych aktywności z tym związanych powyżej drugiego miesiąca życia, należy skontaktować się z lekarzem i fizjoterapeutą, w celu zdiagnozowania przyczyny zaburzeń i doboru zestawu odpowiednich ćwiczeń.

Twoje dziecko ma problemy z kontrolowaniem główki? Zapisz się na wizytę do naszego fizjoterapeuty dziecięcego!

Czytaj dalej:

Wzdęty brzuszek u dziecka – czy jest się czym martwić?

Jak rozpoznać płaskostopie u dziecka?

Jakie są objawy asymetrii ułożeniowej u dziecka?